Judas is een naam die vaak onmiddellijke emoties oproept, als de ultieme belichaming van het kwaad. Dominique Pauwels, Pieter De Buysser en Inne Goris vertellen een alternatieve versie van het evangelie. Daarin wordt Christus’ dood beschouwd als zijn bevrijding, Judas is een nabije, helpende vriend. Judas “draagt Jezus over” naar zijn eindbestemming: het niet-bestaan, op een moment dat de mensheid Jezus’ fysieke aanwezigheid niet langer nodig heeft en hem kan liefhebben, missen en vieren.De personages: Judas (een basbariton), Jezus (een mezzosopraan), de evangelist (een Arabische voorzanger), de allerlaatste paus, de eerste gelovige na het sterven van die paus, de mysterieuze “stiltezanger” (de laatste drie personages worden vertolkt door kinderen die deel uitmaken van het kinderkoor van de Vlaamse Opera) … Het oersymbolische Meer, dat belichaamd wordt door een virtueel koor (Collegium Vocale), is present via speakers op scène en in de zaal. Elk personage wordt begeleid door een strijker. Gaandeweg groeien die violisten uit tot een orkest.
Pauwels, De Buysser en Goris leggen in deze passie een link naar ethische en maatschappelijke kwesties. Ze reflecteren niet alleen over de mens, ook filosofische vragen die onze maatschappij beroeren komen aan bod.
De Judaspassie : een project van Dominique Pauwels, Pieter De Buysser & Inne Goris
Dominique Pauwels liep al lang rond met het idee een Passie te schrijven, en met de vertaling van het recent weer opgedoken evangelie van Judas kwamen zijn plannen in een stroomversnelling.
“Judas is na Jezus het belangrijkste personage in het Bijbelverhaal, hij is een soort contrapunt van Jezus. Hij is een figuur met wie ik iets kan aankaarten, niet vanuit de controverse maar enkel en alleen al door de geladenheid van het woord ‘judas’. Jezus en Judas hebben dezelfde mythische status, met als enige verschil dat Jezus een onbereikbaar personage is, en dat Judas net zeer bereikbaar is. Eigenlijk had Jezus Judas nodig. In de vier canonieke evangelies wordt dat eerder filosofisch uitgewerkt: het Jezusverhaal kan niet zonder het Judasverhaal. In het pas ontdekte, gnostische evangelie van Judas wordt het veel explicieter: Jezus heeft Judas fysiek nodig; hij vraagt hem daadwerkelijk om hem uit te leveren aan de Joden. Toen de vertaling van het evangelie van Judasuitkwam, kregen mijn ideeën rond de Passie concreet vorm: ik besloot een Judaspassie te maken.”
Het evangelie van Judas
Begin april 2006 werd in Washington het evangelie van Judas openbaar gemaakt, dat “het geheime relaas” bevat “van een openbaring uitgesproken door Jezus in een tweegesprek met Judas Iscariot”. Het evangelie is zo’n 1700 jaar oud, en is niet van de hand van de apostel Judas maar wellicht van een gnostische sekte. Gnosis is geestelijk inzicht verkregen door innerlijke verlichting. Volgens de gnostici was Judas de enige apostel die de ware aard van Jezus kende. Zij beweren dat hij dingen wist over Jezus waar niemand anders van op de hoogte was, en dat hij hem daarom overgeleverd heeft aan de Romeinse soldaten. In de Bijbel zou de kennis van Judas achtergehouden worden, en met dit evangelie wilden de gnostici de zogenaamde ‘verrader van Jezus’ in ere herstellen.
Het evangelie van Judas maakt deel uit van de 66 pagina’s tellende Codex Tchacos. De codex is in het Koptisch (taal die werd gesproken door de christelijke Egyptenaren) opgesteld en wordt gedateerd rond 320 na Christus. Het oorspronkelijke evangelie van Judas werd in het Grieks geschreven en dateert uit de tweede eeuw na Christus, maar van dat werk werd niets teruggevonden. Rond 1975 vond een boer de Koptische vertaling “Peuaggelion Nioudas” in een tombe bij het Egyptische plaatsje El-Minyâ. Na allerlei omzwervingen langs de zwarte markt kwam het uiteindelijk, in een erbarmelijke staat, in 2000 in handen van de Zwitserse stichting Maecenas Foundation of Ancien Art. Zij lieten het met hulp van National Geographic volledig restaureren en vertalen.
Toen Dominique Pauwels de vertaling van het evangelie onder ogen kreeg, stootte hij onmiddellijk op een eerste, fundamenteel probleem: het evangelie van Judas eindigt net daar waar de Passie zou moeten aanvangen. De laatste bewaard gebleven zin is: “En hij gaf Hem aan hen over”. Traditioneel begint de Passie op de donderdag van Het Laatste Avondmaal, waarin Jezus samenkomt met zijn discipelen en de eucharistieviering installeert, en eindigt ze bij zijn kruisiging. Het evangelie van Judas is eerder een verzameling spreuken en gnostische speculaties dan een relaas, en het lijdensverhaal van Jezus komt niet aan bod.
Daarnaast komt ook de tragiek van de figuur van Judas nauwelijks aan bod in dit gnostische evangelie. Volgens de gnostiek is de ware leer van Jezus een geheime leer, en heeft hij die aan Judas overgeleverd. Daar waar Dominique Pauwels net geïnteresseerd is in de mens achter Judas, is in dit evangelie zijn figuur louter functioneel en maakt hij deel uit van het kosmische, bijna new age-achtige wereldbeeld van de gnostici. Pauwels: “Het evangelie van Judas staat volledig los van de historische gebeurtenissen rond het dramatische einde van Jezus, en is mijlenver verwijderd van de tragiek rond de figuur van Judas. Die tragiek is nochtans niet te onderschatten: Judas moest Jezus verraden, hij had geen andere keus. Judas was instrumenteel in Gods heilsplan. Volgens dat plan moest Jezus geofferd worden, en daarvoor had God iemand nodig, een katalysator. Die iemand was Judas. Van die tragiek vind ik zo goed als niets terug in dit evangelie.”
Omdat het evangelie van Judas als dusdanig Pauwels’ verwachtingen niet helemaal inloste, deed hij beroep op auteur Pieter De Buysser om de gaten op te vullen en een libretto voor de Judaspassie te schrijven.
Het libretto
Pieter De Buysser heeft veel met Dominique Pauwels gesproken over hoe het lijdensverhaal van Judas er zou kunnen uitzien. Het grote verschil met de evangeliën die we kennen, is dat Judas in dit apocriefe evangelie de trouwste vriend was van Jezus en dat Jezus hem vrààgt om hem aan de Romeinen uit te leveren. De Buysser: “Dat vind ik een heel inspirerend idee. Volgens het evangelie moest Judas dat doen zodat Jezus van zijn aardse banden bevrijd kon worden. Judas helpt Jezus om volledig vergeestelijkt eeuwig verder te leven. Die motivatie heb ik achterwege gelaten. Ik probeer in de Judaspassie het verhaal van de religie opnieuw te vertellen, en er, vanuit de kritische filosofie, mijn persoonlijke kijk op te geven.”
“In de Judaspassie verschijnt het beeld van een Jezus die geen beeld wil worden. Een verlosser die vraagt niet op hem te wachten, een meester wiens leer pas volledig verschijnt zodra hij zelf verdwijnt. In de Judaspassie vraagt Jezus aan Judas om hem te helpen in stilte te verdwijnen.”
“Maar zoals geweten, te verwachten en te voorzien: het loopt slecht af. Jezus, de man die plaats wilde maken voor de scheppende verbeelding, de tastende liefde en het dagelijks verzet verkrampt in het vastgespijkerde beeld van een martelaar. In plaats van liefdevolle verlichting giet dit beeld lood over de geschiedenis.”
“In de Judaspassie vertelt De Evangelist als een live verslaggever hoe Judas Jezus overdraagt. De rol van het koor wordt opgenomen door Het meer van Galilei, het meer dat Jezus heeft gedragen, het meer waarboven het lied van Jezus en Judas samenkomt, een meer van een koor dat alle kreten van verdriet en vreugde weerkaatst en verwerkt. En er is een natuurgetrouwe Drievuldigheid: De laatste paus, De eerste ongelovig gelovige,
en De Stiltezanger van tegenwoordig. Zij bezingen hun commentaar en medeleven met wat er voor hun ogen gebeurt. Zij belijden elk op hun manier de Passie volgens Judas. De Drievuldigheid spreidt zich uit over de tijd: verleden, heden en toekomst. De eerste ongelovig gelovige is het verleden, De Stiltezanger van tegenwoordig staat voor het heden en De laatste Paus voor de toekomst. De Judaspassie is vooral een erg verlangend verhaal. Ik wil niet afrekenen met religie, integendeel. De bijbel is een prachtig literair werk, een literaire creatie die bron is voor nieuwe literaire creatie. Het is zonde om de taal en de grammatica van de religie over te laten aan godsgelovigen. Ik wil ze naar mijn hand zetten om er iets inspirerends mee te doen. Ik gebruik de religieuze taal voor oneigenlijke doeleinden.”
Jezus wordt al 2000 jaar voorgesteld als de ultieme mens. En daar zijn hij en zijn makkers wonderbaarlijk in gelukt. Ik vind dat verhaal van Jezus ook fantastisch, als literair werk, en ik wil er iets mee doen. Maar of ik erin geloof? “Je crois en rien et en même temps suis profondément mystique” zei Flaubert. En nu wil ik wel graag mee die ultieme mens verbeelden. Ik heb voor de Judaspassie gebruik gemaakt van de figuur van Jezus om er mijn beeld van de ultieme mens op te enten, en allicht heeft die ultieme mens die ik hier verbeeld meer weg van een kruising tussen een Nietzscheaanse vrolijke wetenschapper, de mens in opstand en een Spinozist voor wie alles goddelijk is, dus niets.
“Deze Judaspassie is een vertaling van de klassieke passie, maar ook een verraad. Inhoudelijk is het een judaskus aan de katholieke passie. Maar dan misschien een judaskus zoals in het apocriefe evangelie van Judas en zoals in deze Passie, een kus tussen twee vrienden, om elkaar op en verder te tillen.”
Een hedendaagse Passie
De Passie is het kroonjuweel van de liturgische kunst. Een Passie is een instrumentaal-vocale compositie in cantate of oratoriumvorm, gebaseerd op het lijdensverhaal van Christus. De beroemdste is wellicht de Mattheus-Passie van Bach. Geleidelijk aan werd de Passie gedramatiseerd en ontstonden de Passiespelen, die voor en later ook in de kerk opgevoerd werden tijdens de Goede Week.
Dominique Pauwels legt met zijn Passie de vinger aan de pols van onze samenleving. “Enerzijds kan je niet naast de leegloop van de kerken kijken; anderzijds heb ik de indruk dat er een sterke herleving is van de mystieke symbolen, dat mensen opnieuw de behoefte hebben zich te verenigen en samen dingen te beleven.” De Buysser: “Er is een grote secularisering bezig, en dat vind ik goed. Maar ik denk ook dat er op een iets te drastische manier komaf is gemaakt met de religie, en dat dat nog problemen gaat opleveren. Op een bepaald moment zullen mensen er op een ongecontroleerde manier naar gaan teruggrijpen. Omdat religie iets betekende dat nog niet is opgevuld door iets anders.”
Aan de Passie nemen een koor, solisten en een orkest deel, zoals in de klassieke Passie. Het koor in de Judaspassie krijgt de rol van Het meer van Galilei en wordt virtueel gemaakt: de stemmen van de zangers van Collegium Vocale Gent klinken door een grote installatie van speakers. Daarnaast zijn er vijf solisten, een acteur en een orkest live aanwezig. Het orkest bestaat uit veertien strijkers van B’rock, aangevuld met elektronica. Het personage van Judas wordt vertolkt door basbariton Romain Bischoff, dat van Jezus door mezzosopraan Bonita Hyman. De laatste paus, De eerste ongelovig gelovige en De Stiltezanger van tegenwoordig worden gebracht door twee jongens en een meisje van het Kinderkoor van de Vlaamse Opera. De Marokkaanse acteur Kadi Abdelmalek neemt de rol van De Evangelist voor zijn rekening. Hij becommentarieert – in het Arabisch – de gebeurtenissen. De partijen van Judas en Jezus zijn in het Hebreeuws. Het koor en de Drievuldigheid zingen in het Engels.
Zoals vaak gaat Pauwels met speakers aan de slag. Elke speaker is één stem uit het koor. Ze staan achter de solisten en ook tussen het publiek, waardoor de toeschouwers de stemmen door de zaal naar buiten horen bewegen. Dat gebeurt heel geleidelijk; op het einde staat het volledige koor buiten. Pauwels: “Het koor, dat voor het volk staat en commentaar geeft, verlaat het instituut. De solisten vertellen hun verhaal op den duur alleen. Dat heeft voor mij een belangrijke symbolische betekenis. Het instituut van de Kerk heeft zijn binding met de maatschappij verloren.”
“Voor mij staat in de Judaspassie de onvoorwaardelijke vriendschap centraal. Pieter schrijft in zijn libretto dat Judas Jezus draagt. Dat vind ik een prachtig poëtisch beeld. In de Judaspassie is het offer dat Judas brengt minstens even groot als dat van Jezus, alleen heeft hij er geen medaille voor gekregen.”
Tijd en plaats van het gebeuren :
LOD & B’Rock : Dominique Pauwels & Pieter De Buysser : Judaspassie
Woensdag 4 en donderdag 5 maart 2009, telkens om 20.00 u (Inleiding door Erwin Jans en Pieter De Buysser om 19.15u)
deSingel – Rode Zaal
Desguinlei 25
2018 Antwerpen
Meer info : www.desingel.be en www.lod.be
———————-
Woensdag 18 maart 2009 om 20.00 u (Inleiding door Pieter de Buysser om 19.15 u )
Concertgebouw Brugge
’t Zand 34
8000 Brugge
Meer info : www.concertgebouw.be en www.lod.be
———————-
Woensdag 1 april 2009 om 21.00 u
De Bijloke – Concertzaal
Jozef Kluyskensstraat 2
9000 Gent
Meer info : www.debijloke.be en www.lod.be
———————-
Vrijdag 3 april 2009 om 20.30 u
Kaaitheater
Sainctelettesquare 20
1000 Brussel
Meer info : www.arsmusica.be, www.kaaitheater.be en www.lod.be
Bron : tekst Ellen Stynen voor LOD, 16 januari 2009
Dominique Pauwels op www.matrix-new-music.be en www.lod.be