De derde editie van Ars Musica Brugge, het Brugse luik van dit festival voor nieuwe muziek, focust op de muzikale rituelen van de Duitse componist Karlheinz Stockhausen (foto). Verschillende cultwerken zoals Stimmung, Mantra en Gesang der Jünglinge kunnen niet ontbreken. Daarnaast maken films, een lecture-performance over de Klavierstücke en de mooie familievoorstelling Hartekijn de Stockhausen-ervaring compleet.
Karlheinz Stockhausen (1928-2007) maakte als adolescent de gruwelen van het naziregime van nabij mee. Zijn vader verdween aan het front en zijn moeder die psychisch ziek was, werd slachtoffer van het nazi-euthanasieprogramma. In de jaren 1950 brak de jonge Stockhausen (samen met Goeyvaerts, Nono en Boulez) door als vertegenwoordiger van een van de radicaalste avant-gardistische bewegingen in de muziekgeschiedenis: het serialisme. Als er nog muziek mogelijk was na Auschwitz, dan zou ze breken met de ‘oude’ esthetiek. Het ideaal van de romantische zelfexpressie maakte plaats voor een muzikaal rationalisme dat aanschurkte tegen de positieve wetenschappen.
Stockhausen was als katholiek een buitenbeentje tussen de na-oorlogse jonge intellectuelen. Uit brieven aan zijn vriend Karel Goeyvaerts blijkt hoe hij zichzelf zag als uitverkoren artistiek vertegenwoordiger van God, die door zijn haast wetenschappelijke aanpak de schoonheid van de schepping dichter bij het publiek wilde brengen. Stockhausen evolueerde in de voorbije decennia naar een eigen ontwikkeld new-agedenken, waarin symbolen, rituelen en goden van diverse religies met elkaar verweven werden. Haast al zijn werken zijn doordrongen van een hoorbare en onhoorbare kosmische en religieuze symboliek, die vaak resulteert in muzikale rituelen, waarin de man niet zelden zelf optrad als een soort hogepriestergoeroe achter het mengpaneel.
Ars Musica Brugge presenteert een gevarieerde selectie uit Stockhausens omvangrijke oeuvre. De Neue Vocalsolisten Stuttgart brengen de meeslepende compositie Stimmung, een muzikaal ritueel met zes zangers. Het GrauSchumacher pianoduo voert het uitdagende werk Mantra uit, waarbij de klank van twee piano’s elektronisch getransformeerd wordt. Trompettist Markus Stockhausen – zoon van – brengt eigen werk, samen met klarinettiste Tara Bouman.
Op zaterdagavond om 23.00 uur vindt de Belgische creatie van Stockhausens laatste elektronische meesterwerk Cosmic Pulses plaats als een onderdeel van de monumentale cyclus Klang. Die 24 Stunden des Tages. Dit werk wordt als een van de belangrijkste muzikale live-ervaringen in de muziekgeschiedenis beschouwd. Het festival sluit op zondag af met een lecture-performance van pianist Daan Vandewalle en musicoloog en Stockhausen-specialist Maarten Quanten, de familievoorstelling Hartekijn en het concert Gesang der Jünglinge, gebracht door onder meer Arne Deforce en Daan Vandewalle, twee musici die over de hele wereld worden uitgenodigd om hun spannende uitvoeringen van nieuwe muziek te laten horen.
Doorlopend tijdens het festival zijn er films en documentaires over Karlheinz Stockhausen : Helikopter-strijkkwartet (documentaire), Stockhausen in de grotten van Jeita (documentaire) en Techstuff (interview met Stockhausen)
Neue Vocalsolisten Stuttgart : Karlheinz Stockhausen, Stimmung – vrijdag 1 april om 20.00 u (Inleiding door Maarten Quanten om 19.15 u )
Stimmung, de magistrale compositie voor zes zangers uit 1968, is een modelvoorbeeld van de religieus geïnspireerde esthetiek van Karlheinz Stockhausen. Eén enkel welluidend akkoord, gebaseerd op de boventoonreeks, vormt het uitgangspunt voor een tachtig minuten durend muzikaal ritueel, waarin naast godennamen en dierengeluiden ook erotische gedichten van de maestro himself gereciteerd worden. Het sterk meditatieve karakter maakte dat het werk niet alleen in de wereld van de nieuwe muziek geliefd was, maar ook binnen een context van kaarsen en ‘inspirerende dampen’. De schitterende Neue Vocalsolisten uit Stuttgart staan garant voor een onvergetelijke muzikale – en wie weet zelfs mystieke – belevenis.
www.neuevocalsolisten.de
GrauSchumacher Piano Duo : Karlheinz Stockhausen, Mantra – zaterdag 2 april om 20.00 u (Inleiding door Maarten Quanten om 19.15 u )
Als luisteraar krijg je soms het gevoel dat Stockhausen voor Mantra twee geprepareerde piano’s van zijn Amerikaanse collega John Cage geleend heeft. Maar niets is minder waar: dit haast etherische klankbeeld wordt voortgebracht door twee ‘geringmoduleerde’ piano’s. Ringmodulatie is een vrij eenvoudige vorm van elektronische klanktransformatie, waarbij een liveklank letterlijk ‘gemixt’ wordt met een andere – vaak synthetische – klank. Zoals hij Stimmung baseerde op één akkoord, schraagt Stockhausen de volledige structuur van Mantra op één formule, bestaande uit twee contrapuntische melodieën. Door de constante aanwezigheid van die muzikale DNA-streng verwijst Stockhausen naar de mantra, een gebedsformule die door onafgebroken herhaling tot religieuze extase kan leiden. Het GrauSchumacher Piano Duo geldt vandaag als dé specialist in de uitvoering van dit meesterwerk.
www.grau-schumacher.de
Markus Stockhausen & Tara Bouman : Improvisatie / Karlheinz Stockhausen : Cospic Pulses / Nachtmusik – zaterdag 2 april om 22.00 u
In het flower-powerjaar 1968, waarin Stimmung en Kurzwellen ontstonden, schreef Karlheinz Stockhausen ook Aus den sieben Tagen, een cyclus van vijftien stukken. Zelf noemde hij het werk, dat tijdens een vastenperiode van zeven dagen geconcipieerd werd, ‘intuïtieve muziek’. Het stuk, dat vooruitwijst naar een laat werk als Klang, is als een catharsis gedacht en bevat prozateksten die de muzikanten inspireren. Bij het vijfde deel, Nachtmusik, gaf Stockhausen volgende instructie: “Speel een vibratie in het ritme van het universum. Speel een vibratie in het ritme van de droom en verander het langzaam in het ritme van het universum. Herhaal dit zo vaak als je kan.” Volgens Karlheinz Stockhausen was de ether gevuld met kosmische vibraties, die muzikanten kunnen opvangen en aan het publiek communiceren. Dat zijn zoon, de trompettist Markus Stockhausen, een fenomenaal improvisator zou worden, stond in de sterren geschreven.
www.markusstockhausen.com
Tg Schemering : Hartekijn – zondag 3 april om 14.30 u (Muziektheater voor kinderen vanaf 4 jaar – inleiding door Jo-An Lauwaert om 13.45 u )
In de partituur van Harlekin schrijft Karlheinz Stockhausen niet alleen de muziek maar ook de bewegingen van de soloklarinettist voor. Tg Schemering ontwikkelde op basis van dit werk uit 1975 de kindervoorstelling Hartekijn, waarin twee actrices de bewegingen van de muzikant overnemen en voortzetten. De personages komen recht uit de commedia dell’arte: de nar Arlequino die zijn ongezouten mening geeft, het kwetsbare schalkse meisje Colombina en de heks Pulcinella. Ze spelen een spel van aantrekken en afstoten, van liefkozen en haten, van blij en droef, alleen en samen. Zo houden ze de aandacht van het jonge publiek vast. De afwisselende muziek neemt de kinderen mee in
een fantasierijk avontuur.
tgschemering.blogspot.com
Concertlezing Maarten Quanten & Daan Vandewalle : Karlheinz Stockhausen, Klavierstücke – zondag 3 april om 15.30 u
Samen met de pianist Daan Vandewalle belicht musicoloog en Stockhausen-specialist Maarten Quanten de muziekesthetische evoluties in het werk van de grote Duitse componist. Zij doen dat aan de hand van zijn magistrale Klavierstücke: van muzikaal rationalisme naar kosmisch spiritualisme.
Arne Deforce, Daan Vandewalle und Freunde : Karlheinz Stockhausen, Gesang der Jünglinge – zondag 3 april om 17.00 u
Gesang der Jünglinge zal de muziekgeschiedenis ingaan als een van Stockhausens belangrijkste composities. Decennia voor de eerste surround in de cinema, presenteert Stockhausen de luisteraars klankzwermen die via ruimtelijk verdeelde luidsprekers rond hun hoofden lijken te bewegen. Elektronische klanken worden op geniale wijze gecombineerd met samples van een jongenssopraan die zingend reciteert uit het bijbelse boek Daniël: de lofgezangen van drie jongens die in een brandende oven gegooid werden maar door Jahwe op miraculeuze wijze gered zijn. Een gelijkaardige poëtische kracht vinden we terug in Klavierstück IX, dat nochtans net als het vorige gebouwd is op haast wiskundige structuren. Die rigoureuze organisatie verdwijnt enkele jaren later uit Stockhausens muziek. Daarvan getuigen Solo en Kurzwellen waarin veel van wat de luisteraar te horen krijgt, ontstaat door de interpretatie van de uitvoerder en door de situatie in de concertzaal.
www.daanvandewalle.com, www.arnedeforce.be en www.crfmw.be
Tijd en plaats van het gebeuren :
Ars Musica Brugge : Karlheinz Stockhausen
Vrijdag 1, zaterdag 2 en zondag 3 april 2011
Concertgebouw Brugge
’t Zand 34
8000 Brugge
Meer info : www.arsmusica.be en www.concertgebouw.be
Extra :
Karlheinz Stockhausen : www.stockhausen.org, www.arsmusica.be en youtube
Karlheinz Stockhausen, een unicum als componist, Sebastian op duits.skynetblogs.be, 9/12/2007
Klankbeeldhouwer Karlheinz Stockhausen, Hellen Kooijman op www.computable.nl, 8/06/2001
Elders op Oorgetuige :
Ars Musica werpt blik op de toekomst en focust op Belgische componisten, 24/02/2011
Holland Festival Holland Festival brengt uitgebreid eerbetoon aan Stockhausen, 15/06/2008
In memoriam Karlheinz Stockhausen (1928 – 2007), 10/12/2007
Bekijk alvast de trailer van Hartekijn
Gesang der Jünglinge
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=3XfeWp2y1Lk&w=425&h=349]
een fragment uit Stimmung
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=SjK7iG_5hIU&w=425&h=349]
en Klavierstuck IX
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=DhiZ0E0HgBU&w=425&h=349]
Vanavond laat het Harmonieorkest van het Gentse Conservatorium het beste van zichzelf horen met een gevariëerd programma met werk van Joseph W. Jenkins, Jan Van Der Roost, Hardy Mertens, Bruce Yurko, Igor Stravinsky en een creatie van Dirk Brossé (foto). De orkestleiding is in handen van niemand minder dan 
Art Cinema OFFOff in Gent sluit de maand maart af met Marianne (2004). Cellovirtuoos Lode Vercampt en Yves Sondermeier presenteren deze verrassende Freikörperkulturfilm op super 8!
Met de regelmaat van een goed afgestelde klok krijgt Logos in Gent het immer groeiende en boeiende Nadar Ensemble over de vloer. Ditmaal doen ze dat als strijktrio met aanvulling van een gitarist. Hun voorstellingen zijn altijd gewaagd, donders goed gedocumenteerd en ze schrikken er niet voor terug om de grenzen van de complexiteit af te tasten. Laat je verrassen door hun nieuwste produktie, met werk van Simon Steen-Andersen, Michael Maierhof, Mark Andre en Helmut Oehring. Voor deze produktie bestaat Nadar uit Bruno Nelissen (gitaar), Marieke Berendsen (viool), Marijn Thissen (altviool), Pieter Matthynssens (cello) en Daan Janssens (dirigent).
Voor de laatste Brusselse dag van Ars Musica worden misschien niet álle registers opengetrokken – overdrijven is nooit goed – maar toch veel. De heerlijke Estse violist en dirigent Andres Mustonen met zijn Tallinn Sinfonietta laten Charles Ives‘ ‘The Unanswered Question’ beantwoorden door Gilles Gobert, die speciaal voor Ars Musica ‘a delayed echo to an unanswered question’ schreef. Pianiste Laura Mikkola, die je je misschien herinnert van de Elisabethwedstrijd 1995, komt het pianoconcerto van Erkki-Sven Tüür spelen, Estlands meest vooraanstaande componist. Altist Joeri Basjmet speelt de hoofdrol in Giya Kancheli’s ‘Silent prayer’. Op het programma ook de creatie van “Speechless song, being many, seeming one“, het werk dat Luc Brewaeys (foto) schreef voor de halve finale van de Koningin Elisabethwedstrijd zang dit jaar, maar dat wegens ‘te complex’ door de jury geweigerd werd. Te moeilijk voor de halve finalisten van de Koningin Elisabethwedstrijd, maar niet voor Laure Delcampe, die de klus op heel korte tijd wist te klaren.
Premières zijn mooi, maar extra fijn is het, wanneer componisten die zelf komen spelen. Pianist Muhiddin Dürrüoglu brengt celliste Marie Hallynck mee voor de creatie van zijn ‘Emotions fugitives nr. 3’. Minder vluchtig is alvast de Sonate voor cello en piano opus 32 van Nicolas Bacri, die waarschijnlijk over niet al te lange tijd in de grote canon zal worden opgenomen. Janáceks Pohádka, het sprookje dat hij depressief schreef en navenant klinkt, is die eer al lang te beurt gevallen, maar klinkt zoals alles van de grote Tsjech nog uitdagend genoeg voor een plaatsje op Ars Musica. Tenslotte is er ‘Crépuscule’ van Zhang Hao-Fu, hoewel een generatie ouder dan Dürrüoglu ook een leerling van Jacqueline Fontyn.
Vandaag (dinsdag 29 maart) verdedigt de Vlaamse componist Paul Craenen (1972) zijn proefschrift “Gecomponeerde uitvoerder. Het musicerende lichaam vanuit compositorisch perspectief” aan de Universiteit van Leiden. Hij promoveert in het 
Hypnotiserend, repetitief en adembenemend : minimal music brengt al sinds de jaren 1960 mensen in vervoering met bedrieglijk simpele middelen. Van 30 maart t.e.m. 3 april brengen Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam en Muziekgebouw Frits Philips Eindhoven een eerbetoon aan dit bijzondere genre dat groot werd in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw maar nog niets van zijn aantrekkingskracht heeft verloren.
Met hun frisse en gedurfde uitvoeringen verbaast het jonge Finse strijkkwartet Meta4 de internationale kamermuziekpodia. Handelsmerk van de vier is hun aandacht voor hedendaags repertoire, waaronder werken van Finse componisten die aan hen werden opgedragen. Hun brede interesse uit zich ook in samenwerking met jazz- en popmuzikanten. Maar ze kennen ook hun klassiekers.
Woensdag is de tweede dag van Peter Eötvös‘ masterclass in het Brusselse Conservatorium. In het avondconcert van Ars Musica wordt dan ook het resultaat van die meestercursus getoond. Ensemble Lucilin onder leiding van David Reiland brengt van Eötvös zelf het trio ‘Psy’ en het strijkkwartet ‘Korrespondenz’ – zo’n vette knipoog, Janácek wordt er verlegen van. Verder is er werk van twee Grieken : ‘Bloody Luna’ van de halve rocker George Aperghis en ‘Epicycle’ van het hele genie Iannis Xenakis. In beide stukken soleert cellist Arne Deforce. En omdat het niet allemaal van krasse knarren hoeft te komen, is er tenslotte iets jeugdiger werk : ‘Infra la neve’ voor viool en piano van de Luxemburgse Oostenrijker Marcel Reuter.