Al in het vroege christendom werden speciale diensten opgedragen voor de doden. Ook in de muziekgeschiedenis zijn al in de middeleeuwen sporen van het requiem terug te vinden. Met ‘Et Lux‘ schrijft Wolfgang Rihm (foto) zich dus in een lange traditie in, al is dit werk eerder een bespiegeling op het requiemgenre dan een traditionele dodenmis. Rihm zet niet de volledige tekst op muziek, maar maakt een eigen(zinnige) selectie – een oefening die Brahms, Delius en Britten hem voordeden. In zijn zetting voor vocaal kwartet en strijkkwartet legt Rihm de nadruk op het ‘Eeuwige Licht’, maar niet zonder ook de schaduwen van de dood tastbaar te maken. Het resultaat is een even troostend als verontrustend klankenspel met gedurfde harmonieën, badend in een tedere stemmentextuur. Een kolfje naar de hand van het Huelgas Ensemble, met het Minguet Quartett als perfecte instrumentale evenknie.
Wolfgang Rihm (Karlsruhe, 1952) is een icoon van de hedendaagse klassieke muziekscene. Zijn productiviteit en veelzijdigheid zijn legendarisch, maar ook op inhoudelijk vlak geniet hij een aparte status: in tegenstelling tot zijn generatiegenoten verkoos Rihm van bij het begin een meer directe expressiviteit boven de strikt structuralistische benaderingswijze. Doordat dramatische middelen, retorische gebaren en historische referenties de muziek aansturen, wordt hij als ‘rebel’ tegen het muzikale avant-gardisme beschouwd. Dat label is begrijpelijk, maar te radicaal: Rihm draagt als componist heel wat (muziek)historische bagage met zich mee, maar die is zowel van romantische, als van expressionistische, modernistische, minimalistische en postmoderne signatuur.
In Et Lux (2009), een compositie voor vier stemmen en strijkkwartet, zit een vleugje Stravinsky, Marenzio, Gesualdo en Purcell, al bevat de partituur geen concrete of letterlijke referenties. Ook de tekstkeuze – fragmenten uit de dodenmis – verraadt Rihms interesse voor muzikale tradities: het requiem is een van de oudste genres uit de muziekgeschiedenis. Maar er zijn ook aanknopingspunten met Rihms persoonlijke verleden: hij kent deze teksten van in zijn jeugd, toen het meedreunen van de verzen voor hem een mechanische maar geruststellende bezigheid was.
De titel van het werk onthult eveneens een individuele invalshoek: Rihm kiest niet het gebruikelijke Requiem als motto, maar een vers dat focust op het eeuwige licht. In een interview beschrijft hij zijn fascinatie voor dat ambivalente schijnsel: dit ‘donkere licht’ straalt in de doodsnacht, met een intensiteit die ons voorstellingsvermogen te boven gaat. Het licht zou ook hoop en troost bieden – of verblindt het ons, zodat we de dreiging van die eeuwigheid niet meer opmerken? De omzetting van licht in muziek werd door Rihm als een onmogelijkheid ervaren; in de plaats daarvan creëerde hij een ‘wenssfeer’: de compositie als een gevoelde omgeving, waarin de wens tot resonantie van de straling, de vibratie van het licht in elke noot verweven zit. Het geheel werd gevat in een wonderlijke spanningsboog, uitgestrekt over ongeveer 60 minuten.
Rihm citeert behalve de titel nog meer uit de dodenmis, maar de fragmenten werden versneden en weer verlijmd tot een persoonlijke collage. De tekstsnippers bieden een alternatief voor volkomen onthechting en makkelijke referentie: anamnese, waarbij woorden het geheugen prikkelen en richten. Bij herhaalde woordgroepen gaat de richtingaanwijzer feller knipperen; in het midden van het werk, bijvoorbeeld, waar ‘et lux perpetua luceat’ tot mantra wordt verheven. Hier spreekt Wolfgang Rihm: reflecterend, mediterend, het licht fixerend in muziek. En zo ontvouwt Et Lux zich als een ‘geestelijke’ compositie; een dynamische notenstroom, die weliswaar herinnert aan de vloeiende melodiek van het gregoriaans en de renaissancepolyfonie, maar er tegelijk mee contrasteert door de ruwere structuren en breuklijnen, scherpere contouren, tonale onthechting en harde dissonanties. Energie en licht, maar ook visibele duisternis, melancholie en stille ontroering. Geen vrijblijvend luisteruurtje, maar een zuiverende ervaring van formaat.
Tijd en plaats van het gebeuren :
Huelgas Ensemble & Minguet Quartett: Wolfgang Rihm, Et Lux (Belgische creatie)
Vrijdag 16 december 2011 om 20.00 u (Inleiding door Sofie Taes om 19.15 u )
Concertgebouw Brugge
’t Zand 34
8000 Brugge
Meer info : www.concertgebouw.be, www.huelgas.be en www.minguet.de
Bron : Tekst Sofie Taes voor het Concertgebouw
Extra :
Wolfgang Rihm op www.universaledition.com, www.composers21.com, www.arsmusica.be en youtube
Wolfgang Rihm in conversation with Kirk Noreen and Joshua Cody, sospeso.com
Dossier Wolfgang Rihm op beckmesser.de
Wolfgang Rihm (1951 – ): Wars van minimalisme en neosensibiliteit op www.musicalifeiten.nl
Elders op Oorgetuige :
Muziek is een levensproces : interview met Wolfgang Rihm, 7/12/2007