Van vrijdag 25 tot en met 27 oktober vond het festival voor nieuwe muziek Transit plaats in het Leuvense cultureel centrum STUK. Zoals steeds was het een erg gevarieerd programma waarin de creaties als van ouds de hoofdmoot vormden. Dat houdt natuurlijk altijd wat gevaren in. Maar zonder het lef om het nieuwe te zoeken is er de status quo. En status quo vervlakt verdieping tot vermaak en verdwaasde verveling.
Natuurlijk komt dat nieuwe niet zomaar uit de lucht vallen. Eerst en vooral is er de ervaring en de kennis van de programmator, en, niet te vergeten, diens netwerk. Bovendien is er de invloed van de uitvoerders zelf die uiteraard ook hun voorkeur zoveel als mogelijk laten gelden. En er is de dwang van de context: de duur van het concert, de zaal, de bezetting, en, niet onbelangrijk, de prijs, maar dit laatste geheel terzijde. Ik doe dit even uit de doeken omdat dit de verklaring kan zijn waarom dit festival zo gevarieerd is of althans gevarieerd lijkt. Want al met al, en dat hoop ik duidelijk te maken, zijn er niet zoveel verschillende paradigmata aan de orde.
Dit kwam al tot uiting in het eerste concert, met het Nadar Ensemble. Het concert opende met ‘Quakea Quartet 2013’ van het componistenduo Jasper & Jasper. De titel is een samentrekking van Quartet en Ikea en is meteen een indicatie van de guitigheid van deze kerels. Zij houden zich onledig met het knutselen van nieuwe instrumenten waarvan de bestanddelen vaak oneigen zijn aan een muzikale context. In dit geval zijn dat in staaldraad gevlochten manden van de meubelwinkelketen Ikea, met verschillende grootte, waarop telkens een fietsband is gespannen. Ik geloof dat iedere jonge onderzoeker in zijn kindertijd wel eens een elastiekje tegen of in een hol voorwerp heeft geplaatst, of tussen zijn tanden, om vervolgens in alle ernst trekkend aan de elastiek te improviseren. Hier maakte men echter bovendien gebruik van contactmicrofoons waarbij de voortgebrachte klank wordt behandeld door specifieke software. Dat leverde soms best intrigerende klanken op. Ik geloof ook dat er niet veel meer klanken uit dit instrument te halen waren. Wat ook best wel leuk was, was dat de traditionele opvatting over het strijkkwartet volledig werd overgenomen. Het stuk was uitgeschreven, waarbij de verschillende partijen duidelijk een wisselwerking aangingen. Met zoveel gein werd het publiek behoorlijk vermaakt. Maar het oversteeg de kwinkslag niet. Over de gegevenheid dat het niet meer was dan dat bestond grote eensgezindheid. Over dat dit echter helemaal niet erg was evenzeer. Dat ernstige muziek maar om te lachen is doet me toch de wenkbrauwen fronzen. Met dit soort werken haalt men naar ik vrees een paard van Troje binnen door oppervlakkig effect en puberale branie de plaats van grondige overschouwing te laten innemen. Het kan dan nog zo leuk zijn als het wil. Het wordt anders wel mooi voorgesteld: ‘De nieuwe, voor het publiek nog onbekende instrumenten nodigen de toeschouwer uit om te luisteren, maar ook om intens onderzoekend waar te nemen, om zintuiglijk en conceptueel te begrijpen wat hem of haar wordt voorgeschoteld.’Nu, toeschouwers die menen dat ze door instrumenten worden uitgenodigd om een en ander te doen en te begrijpen hebben doorgaans een psychose. Mensen die hen dat wijsmaken zijn charlatans. Als dat hun publiek is, hebben ze zich van instelling vergist, hoop ik.
Wie ernst nog wel ernstig neemt is ongetwijfeld Stefan Van Eycken. Na de branie toonde Van Eycken rust, bedachtzaamheid, een verhelderende afstand en volwassenheid. Wie het werk van Van Eycken kent herkende prompt zijn muzikale taal. Of dit in zijn voordeel spreekt is weer wat anders. Het stuk heet ‘Hibernalicum’ wat de dierkundige bepaling is van de plaats waar dieren (maar ook planten) overwinteren. Van dit tastbare gegeven leidde hij een algemenere beschouwing af, namelijk de vertraging van de werking van het wezen van iets, het sluimeren en het wachten dat er op volgt, tot het ogenblik dat de eigen mogelijkheden weer ten volle ontplooit kunnen worden. Deze bedenking krijgt zijn weerslag in de ontwikkeling van de muziek. Muziek is bij uitstek een beweging, een voortschrijden. Zonder tijd geen muziek. Dit kwam tot uiting in een verminderende muzikale beweging.tot aan de grens van het stilvallen, dus de stilte. Maar die bleef uit. Het minimale wordt het vitale, wordt de kern van een toestand, een grenstoestand tussen activiteit en rust. Het trillen van de klanken sluimerde, om zich tegen het einde aan als beweging te hervatten. Ik hoorde ook ergens een verwijzing naar een hartslag, wat ik vreemd vond en ook een beetje jammer, want plots kreeg het werk een beschrijvende kant, die de voorheen vooral klankgerichte benadering wat in een ander daglicht plaatste. Na deze vermoedde hartenklop viel het stuk bruusk stil. De toestand van wachten eindigt. Hoewel het stuk zich dus amper ontplooide en het klankbeeld heel broos was, werd heel nadrukkelijk een indringende gesteldheid opgeroepen. Het vrijwel onbewogene bewoog mij. Om Van Eycken nu een Onbewogen Beweger te noemen is uiteraard schromelijk overdreven. Hoe het ook zij, de verklanking van de idee dat het minimale een vitaal belang krijgt raakt me. Vanuit cultureel oogpunt is dit wat we vandaag het meeste missen: de rust om goed na te denken, om iets grondig uit te zoeken door de traagheid van het zoeken, om zich terug te trekken uit de drukte van alle dag, om tenslotte de volledige beweging te kunnen hervatten, zich cultureel te ontplooien.
Nadien volgde ‘Found Compositions’ van Thomas Smetryns. Het is een werk dat onderhanden is en waaruit Smetryns vijf stukken voorstelde. De stukken hebben als oorsprong gevonden voorwerpen als foto’s, gravures, teksten die de componist met de jaren vergaarde. In dit geval zijn dat een foto van een gebroken schoolbord met notenbalken, volkenkundige foto’s van kenmerkende taferelen uit West-Europa in het begin van vorige eeuw, te weten twee kindjes die op een fluitje van een cent spelen. Dan is er nog een collage van medische gravures; een gravure op zich, en tenslotte een advertentie van ondermeer vijf piano’s. Deze zichtbare thema’s worden ook telkens geprojecteerd tijdens het bijbehorende stuk. Soms zoekt Smetryns een muzikaal tegenbeeld, zoals daar waar het beeld van de twee fluitende meisjes getoonzet wordt voor twee blokfluiten en tamboerijn, die dan een door middel van een eenvoudig deuntje een herderlijk tafereeltje schetsen. Anderzijds worden de beelden louter feitelijk gebruikt. In het derde en vierde stuk is het beeld kennelijk een grafische partituur. In het ene stuk een doorlopende partituur waarin samengestelde gravures verticaal aaneensloten en waarbij je door projectie het verloop van de partituur kon volgen. Zo kon je horen hoe met dit gegeven de muziek werd bepaald. Het klankbeeld was behoorlijk coherent waardoor ik vermoed dat Smetryns vrij duidelijk de regels van interpretatie heeft omschreven. Dat gold ook voor het andere stuk waarbij een grafische partituur werd gebruikt. Hier was er slecht één statisch beeld, een gravure van een landschap dat in verticale repen was verdeeld. Elke reep leek daadwerkelijk op een notenbalk. De grafische elementen werden duidelijk nagenoeg als notenmateriaal gebruikt veeleer dan als louter suggestie van verhoudingen, tempo en toonhoogte. In het vijfde stuk, tenslotte, staan vijf platenspelers zoals op de afbeelding op het podium opgesteld. Op deze toestellen worden telkens een plaat afgespeeld met muziek van Smetryns die hij voor dit stuk schreef en op plaat liet stansen. Deze muziek wordt aangevuld door vijf uitvoerders. Een en ander was erg mooi en bij momenten zelfs liefelijk. Ik hou wel van diens tederheid. Alleszins was de navorsing om buitenmuzikaal materiaal om te zetten naar een muzikale inhoud intrigerend. Drie be
naderingen, die elk op zich reeds langer onderwerp zijn van compositie bij verscheidene componisten, werden hier in eenzelfde schoonheidsbetrachting vervat. Wat Smetryns nu precies betracht is me echter niet altijd duidelijk, en komt me soms wat halfslachtig over.
Na de pauze werd ‘Deffekt’ van Bruno Nelissen gebracht. Het stuk is geschreven voor drums, mezzosopraan, piano, klarinet, fluit, viool en cello (als ik me goed herinner). Die laatste vier muzikanten zaten er volkomen voor spek en bonen bij. Niet alleen zaten ze vanachter terzijde op het podium, maar vooral was de balans bijzonder slecht. De drums overheersten des te meer. Samen met de mezzosopraan vormden ze de muzikale kern. De stem werd gedurende het ganse werk door een vocoder vervormd. Daarbij had je twee onderscheiden toepassingen. De mond werd op een vrij mechanische wijze als klankkast gebruikt door bepaalde standen van lippen en kaken e.d., waarbij de zang enkel uit vocalises bestond. Door de bijkomende vervorming van de vocoder gaf dit effecten die nogal aan elektrische gitaar, al dan niet met feedback deden denken. Hierdoor had een en ander een nogal hoog rockgehalte. De drumpartij was over het hele werk een aangehouden bravourestuk, met nogal wat complexe ritmische patronen. In het tweede deel proclameerde de mezzosopraan een Engelse tekst, vermoedelijk van de componist zelf. Deze tekst handelt over allerlei gebroken dingen. De zangeres werd begeleid door de pianiste, drums, en zoals gezegd , een stel nutteloze muzikanten. De muziek deed vaak denken aan de Dresden Dolls. Ook dit werk liet het publiek zich klaar en duidelijk welgevallen. Ik had er een wat vreemd gevoel bij. Niet zozeer omdat de muziek duidelijk doordesemd was met invloeden uit de populaire muziek. Dat gebeurt steeds vaker, wat helemaal niet zo eigenaardig is. Het is zo’n beetje zoals in het onderwijs. Toen ik school liep waren er nog uitsluitend jongens- en meisjesscholen. De leden van de ene school waren vreemd aan de anderen. Wederzijds contact verliep nogal stuntelig. Mijn kinderen hebben nooit anders dan gemengd onderwijs gekend. De omgang tussen beide seksen gebeurt spontaan. Toch trekken beiden zich grotendeels in hun eigen wereldje terug. De ene groep zoekt wel toenadering tot de andere, die hen dan hooghartig afwijst. Dit om maar te zeggen dat er heden ten dage amper jonge componisten te vinden zijn die niet op een spontane manier met populaire muziek in contact zijn gekomen, er zelfs vaak van doordrongen zijn geweest. Andersom is dat in de verste verte niet gebeurd, en is de afwijzing van actuele kunstmuziek nagenoeg volkomen. Maar dit geheel terzijde. Wat Nelissen alvast gemeen heeft met veel populaire muziek is de opdringerige wijze waarmee hij op het gevoel wil werken en het hoge geluidsniveau die dit gevoel ook ons lichaam moet laten binnendringen. Hij is hierdoor zeker verwant aan iemand als Serge Verstockt. Al is er een nogal wezenlijk verschil. Net zoals bij alle esthetische uitdrukkingen is het hoe, namelijk de methode, de middelen en de techniek wezenlijk. De vraag is welke inhoud men als grondslag neemt. Bij Verstockt is duidelijk dat de inhoud een verband heeft met de muzikale retorica, zowel binnen de klassieke, de moderne als de popmuziektraditie. Deze vindt hij zonder meer problematisch. De mogelijkheden die hij aanbiedt om met dit probleem om te gaan liggen grotendeels binnen de muzikale kwaliteiten, de klank zelf. Bij Nelissen is dat denkelijk niet het geval. Hij volgt naar eigen zeggen een gedachtenstroom, wat per defenitie niet erg strikt en vaak weinig doordacht is. Al is het zonder meer virtuoos. Verstockt denkt na over verschraling, bij Nelissen betwijfel ik dat.
Wie dat alleszins wel doet is Michael Beil met ‘Exit to enter’. Net als bij Verstockt staat de werking van een mededeling centraal. Ook bij hem is het visuele essentieel. Maar Beil gaat nog een aantal stappen verder. Niet zozeer de muziek wordt gevisualiseerd, maar het musiceren zelf, en de communicatie tussen de muzikanten. Wat gevisualiseerd wordt, wordt in klank weerspiegeld. Er is een zeer vreemde en nogal boeiende verdubbeling: de handeling wordt inhoud, de inhoud wordt handeling. Dit brengt verwarring met zich mee over wat met wat vereenzelvigd wordt en kan of mag worden. De inhoud is een handelwijze die wordt uitgevoerd door muzikanten, die door het uitvoeren van het procédé er één worden. Wat gevoelsmatig overblijft is verwondering, verbluft worden, niet een inhoudelijke overdracht, laat staan persoonlijke inleving. Het concept om deze doorwrochte idee een kunstzinnige samenhang te geven is eigenlik eenvoudig. Rechts van het podium staan de muzikanten opgesteld. In het midden, tegen een scherm, staan twee stoelen. Op het linkse gedeelte van het scherm worden de beelden gericht. Tijdens de muzikale uitvoering staan telkens twee muzikanten op, meestal met een instrument of een gelijkend voorwerp. Zij nemen plaats en stellen een aantal handelingen die zeer uitgepuurd zijn en vaak naar het musiceren verwijzen, maar soms ook naar het aanwezig zijn op de stoelen zelf, of naar een soort duistere code. Dan keren de muzikanten terug waarna ze worden vervangen door twee andere muzikanten. Deze estafette loopt door tot het einde. Vervolgens wordt elk tafereel geprojecteerd, en vervangt zo de oudste van vier projecties, en zo voort. In tegenstelling tot meestal vormde het samengaan met beeld en muziek een volkomen samenhangend geheel. Veel was ook te danken aan de feilloze technische uitvoering van de live video. De synchronisatie was perfect. Zelden gezien. Het effect van de voorstelling was enorm groot. Gejuich en gejubel waren Beils deel.
Peter-Paul De Temmerman
journalist actuele kunstmuziek
31 oktober 2013
Elders op Oorgetuige :
Transit openingsconcert met een neus voor avontuur, 23/10/2013
Transit als vanouds: spannend, eigenzinnig, avontuurlijk…, 22/10/2013
De ambitieuze pianiste Gabi Sultana brengt in dit solorecital een selectie van oud en nieuw. Enerzijds blaast ze klassiekers van na 1950 nieuw leven in (Goeyvaerts‘ Stuk voor piano en tape), anderzijds maakt ze ons warm voor aktueel werk van aanstormend componistentalent (The Tin Drum van de Italiaan Alessandro Battici). Daarnaast focust ze op het late pianowerk van Karlheinz Stockhausen met diens transcendente Klang en Natürliche Dauern. Ook Vlaanderen is vertegenwoordigd met het nieuwste werk van Koen Quintyn en met de cassante Etude Intérieure #1 voor piano en knikkers van de vernieuwer Stefan Prins.
Het Antwerpse productiehuis voor nieuwe muziek en geluidskunst ChampdAction focust op het gebruik van technologie en op samenwerking met andere kunstdisciplines. Het ensemble beschikt daarvoor over een voormalige Radio 2-studio in deSingel in Antwerpen waar zij dagelijks aan nieuwe projecten, concerten, opnames en geluidsinstallaties werken. In het kader van het New Forumproject, dat op 4 februari 2014 in de Theaterstudio uitpakt met een 
Van donderdag 6 tot en met 10 november 2013 loopt in ’s Hertogenbosch de 21ste editie van November Music: het festival dat de concertzalen, theaters en kerken van de Nederlandse stad van ’s middags tot laat op de avond inpalmt met een indrukwekkende mix van modern klassiek, hedendaagse creaties, jazz, improv, elektronica, installaties en multimediavoorstellingen. November Music is voor de hedendaagse ‘kunstmuziek’ wat Incubate is voor de ‘alternatieve’ rock- en elektronicascene: een meerdaags festival dat gerust incontournable genoemd mag worden, met een programma om hopeloos in te verdwalen. Kortom: een gebeuren waar vanuit België alleen maar groen van afgunst naar gegluurd kan worden.
Beeld naar Klank / Klank naar Beeld is een nieuwe cursus die zich richt op het vertalen van en experimenteren met beeldende kunst en muziek/klank. De cursus bestaat uit een theoretische inleiding en een praktisch en creatief deel. Het theoretische deel geeft je een overzicht van de geschiedenis van de ‘visuele muziek’ en de grafische partituur van de jaren 1950, alsook een introductie in de geluidskunst. Kunstenaars zoals Wassily Kandinsky en Paul Klee maar ook componisten zoals John Cage en Cornelius Cardew zullen aan bod komen. Er zal worden ingegaan op de verschillende kleurtheorieën en hoe deze zich verhouden tot de muziek, en ook hoe een muzikale partituur geanalyseerd en vertaald kan worden naar visuele beelden.
In het kader van het project Chamber Symphony brengt het Vlaams Sinfonietta & sopraan An Krijnen dit seizoen een nieuwe compositie van Alain Craens (foto). De combinatie met muziek van Hindemith staat garant voor een spectaculair concert.
“I am the enemy you killed, my friend…” De poëzie van de Britse dichter Wilfred Owen, ooggetuige van de Eerste Wereldoorlog die sneuvelde in de laatste dagen van het conflict, maakt Benjamin Brittens War Requiem tot een artistiek verzet en een aangrijpende aanklacht tegen de zinloosheid en onmenselijkheid van oorlog. Dit indrukwekkende, profane requiem, ongetwijfeld een van de grote meesterwerken van de 20ste eeuw, componeerde Britten voor de inhuldiging van de nieuwe kathedraal van Coventry in 1962. Hij koos voor een originele en beklijvende afwisseling van de liturgische dodenmis, gebracht door een sopraansolo en een groot symfonisch orkest, met zettingen van oorlogsgedichten van Owen, gebracht door tenor- en baritonsolo met kamerorkest. Kan kunst de wereld redden? “All a poet can do today is warn”, zei Owen, en Britten maakte dit tot motto van zijn partituur…
Oorsmeer, het muziekfestival voor een jong en avontuurlijk publiek, blijft maar groeien. Afgelopen seizoen trok het met succes naar Lille, Brussel, Lissabon en Stavanger. Bovendien won het festival de Klaraprijs voor het beste muziekevenement van 2012. De jury had het over ‘een sterk merk… een gedurfd project om te werken aan het publiek van morgen’. Ook in november 2013 blijft de onvolprezen festivalformule in Gent ongewijzigd: in de Vlaamse Opera en de Handelsbeurs klinkt in elk hoekje van het gebouw spannende, nieuwe muziek op maat van kinderen en (groot)ouders. In Gent is Oorsmeer intussen aan zijn 18de jaargang toe. Het festival vindt er plaats op 2 november in de Vlaamse Opera en de Handelsbeurs. Een dag later kan je in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel terecht voor de 4de editie van BIG BANG. Een reeks schitterende muzikanten uit binnen- en buitenland maakt er zijn opwachting en tovert het prachtige gebouw om tot een klinkend labyrint. Traditiegetrouw biedt het festival ook een podium aan jonge muzikanten.
Het Australische cult-trio The Necks (foto) weet al 25 jaar een wereldwijd publiek te boeien met hun meeslepende improvisatie-stijl. Ze zijn niet op een orthodoxe manier te omvatten als geheel avant-gardisch, minimalistisch, ambient of als jazz. Internationaal wordt hun muziek regelmatig eenvoudigweg beschreven als uniek. Dankzij de lange, traag ontwikkelende passages, episch opgebouwd en vaak ondersteund door een aanhoudende diepe groove, is elk optreden van The Necks op zijn minst fenominaal te noemen. In de afgelopen jaren werden The Necks naast hun normale internationale tours ook uitgenodigd door Nick Cave voor een optreden op All Tomorrows Parties en speelden ze samen met Brian Eno in Pure Scenius, in de opera van Sydney en het Brighton Festival. Hun tour in 2013 valt samen met de release van hun 17de plaat Open.
Het Remix Ensemble is kind aan huis in het architecturale pareltje van Rem Koolhaas, Casa da Música in Porto. Dankzij de intensieve samenwerking met vooraanstaande componisten en dirigenten is geen hedendaags muziekgenre hen vreemd. Als 20ste-eeuwse referentiewerken wordt teruggegrepen naar het Italië van de vroege jaren zeventig. Salvatore Sciarrino herken je in diens stijl vol geraffineerde klanken. Ze zijn het resultaat van een autodidactische, neo-impressionistische schriftuur. Daarbij speelt ook stilte een cruciale rol. Bij Franco Donatoni horen we de ambachtsman die eeuwig blijft vijlen aan zjin composities, vluchtig en delicaat. De jonge Portugees Luís Antunes Pena (foto) benadert compositie anders. Hij legt zich hoofdzakelijk toe op elektroakoestische muziek. Intensief computerwerk en zelfontworpen ICT-tools vormen een noodzakelijk onderdeel van zijn compositieprocessen. Resultaten springen in het oor door nieuwe vormen van geluid en ritme. De Oostenrijkse componist Georg Friedrich Haas put dan weer inspiratie uit de erfenis van Morton Feldman en Luigi Nono. Zijn muziek verenigt vaak onrealistische en irrationele elementen: naast tonale connotaties wekken ze herinneringen op aan partituren uit vervlogen tijden. Remix dus.